Gdy w grudniu 2019 r. do Krajowego Biura Światowej Organizacji Zdrowia w Chinach wpłynęło zgłoszenie dotyczące wystąpienia przypadków zapalenia płuc o etiologii związanej z zakażeniem koronawirusem, nikt jeszcze nie przypuszczał, jakie będą konsekwencje rozprzestrzeniania się tej choroby i jak bardzo zmieni to nasze życie. 11 marca 2020 r. WHO ogłosiła stan pandemii, czyli globalnego rozprzestrzenienia zakażenia obejmującego różne kontynenty. Pandemia COVID-19 nieodwracalnie zmieniła warunki pracy praktycznie we wszystkich sektorach gospodarki, a niespotykana dotąd sytuacja epidemiologiczna postawiła przed pracodawcami i pracownikami nowe wyzwania.
Wirus SARS-CoV-2 rozprzestrzenia się drogą kropelkową, czyli jest przenoszony z wydzieliną dróg oddechowych, która w formie aerozolu uwalnia się w czasie wydechu, tj. podczas mówienia, kaszlu i kichania. Ten sposób transmisji prowadzi do łatwego rozprzestrzenia się wirusa od osoby zarażonej na osoby zdrowe, zarówno w środowisku zawodowym, jak i poza nim.
Przebieg kliniczny zakażenia koronawirusem SARS-CoV-2 jest zróżnicowany. Mimo że u większości osób przebiega ono w sposób bezobjawowy lub skąpoobjawowy, to część chorych wymaga zastosowania wysokospecjalistycznych procedur leczniczych dostępnych w ramach lecznictwa szpitalnego, a śmiertelność z powodu COVID-19 jest szacowana na około 5%.
W związku z powyższym, podstawowym elementem strategii w walce z COVID-19 staje się wdrożenie zasad zapobiegania zakażaniu kolejnych osób. Stopień ryzyka zakażenia SARS-CoV-2 jest zależny od rodzaju pracy i ściśle związany z koniecznością kontaktu z współpracownikami lub osobami z ogółu społeczeństwa, tym samym najbardziej efektywna jest izolacja poszczególnych osób. Profilaktyka zachorowań na COVID-19 wśród pracowników i możliwość utrzymania ciągłości pracy niezależnie od jej specyfiki stała się priorytetem dla wszystkich pracodawców.
W ramach poszukiwania odpowiednich rozwiązań, 25 marca 2020 r. pojawiły się zalecenia dla pracodawców w związku z koronawirusem SARS-CoV-2, opracowane przez Ministerstwo Zdrowia, PZH, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego i Instytut Medycyny Pracy w Łodzi, w których rekomendowano m.in. oddelegowanie pracowników do wykonywania pracy w domu, wprowadzenie rotacyjnego, zmianowego systemu pracy i elastycznych godzin pracy czy ograniczenia podróży służbowych na rzecz spotkań zdalnych. W celu zmniejszenia ryzyka transmisji wirusa SARS-CoV-2 w placówkach medycznych wprowadzono ograniczenia dotyczące przeprowadzania badań profilaktycznych pracowników w okresie zagrożenia epidemicznego, zawieszając badania okresowe.
Pandemia COVID-19 spowodowała szereg nowych zagrożeń i wyzwań dla pracodawców oraz współpracujących z nimi służb medycznych realizujących opiekę profilaktyczną nad pracownikami. W ramach poprawy bezpieczeństwa i higieny pracy pojawiła się potrzeba dostosowania stanowisk pracy, tak aby spełniały one wymogi sanitarne i realnie chroniły pracowników przed zakażeniem. Techniczne modyfikacje stanowiska pracy w celu ograniczenia ryzyka zakażenia koronawirusem obejmują:
Niemniej jednak, największa zmiana związana z pandemią to wzrost znaczenia i rozpowszechnienia pracy zdalnej. Można powiedzieć, że wprowadzenie nowych technologii zrewolucjonizowało rynek pracy, umożliwiając wykonywanie jej z miejsc odległych od pracodawcy. Koncepcja telepracy jest znana od lat 70., ale do roku 2020 był to raczej wyjątek niż reguła.
Oczywiście, oddelegowanie pracowników do wykonywania pracy w domu stawia przed pracodawcą szereg wyzwań. Należy stworzyć odpowiednie warunki jej wykonywania, sprzyjające jej efektywności. Międzynarodowa Organizacja Pracy wskazała sposoby wsparcia pracownika wykonującego pracę zdalną w celu zwiększenia wydajności i wysokiej jakości usług. Pracodawca powinien zwrócić szczególną uwagę m.in. na klarowne określenie celu pracy, wyznaczenie szczegółowych zadań pracownikowi, ustalenie godzin dyspozycyjności pracownika z uwzględnieniem dodatkowych obowiązków pozazawodowych wynikających np. z konieczności sprawowania opieki nad innymi osobami w czasie zamknięcia placówek opiekuńczo-oświatowych, określić sposób monitorowania efektów pracy, a także zapewnić odpowiednie narzędzia do pracy zdalnej (laptopy, oprogramowanie), szkolenia ze sposobu korzystania z tych narzędzi oraz wsparcie techniczne, pamiętając o ergonomicznych warunkach jej wykonywania.
Wpływ pracy zdalnej na zdrowie pracownika i jego samopoczucie jest bardzo różny i nierzadko trudny do jednoznacznej oceny, a doniesienia naukowe w tym zakresie bywają sprzeczne. Z jednej strony wskazuje się na zgłaszane przez ponad 40% pracowników pogorszenie stanu zdrowia psychicznego, zwiększone ryzyko zespołu wypalenia czy też brak możliwości oddzielenia miejsca pracy od przestrzeni, w której się toczy życie prywatne, a więc zaburzenie work-life balance. Z drugiej strony jednak ocenia się, że pracownicy realizujący zadania w trybie zdalnym częściej prawidłowo się odżywiają, dłużej i lepiej śpią, czują się mniej zestresowani, rzadziej chorują na choroby zakaźne, są bardziej aktywni fizycznie, odczuwają korzyści w życiu prywatnym, w związkach i czują się szczęśliwsi. Dane medyczne dotyczące wpływu pracy hybrydowej na zdrowie fizyczne i psychiczne pracowników nie są jeszcze dostępne, lecz można przypuszczać, że połączenie modelu pracy stacjonarnej z pracą wykonywaną w domu ma szansę przynieść wiele korzyści dla pracownika.
Do problemów zdrowia pracowników, które pracodawca musi uwzględniać, dochodzą skutki przebytego zakażenia COVID-19, wśród których dominuje zmęczenie i osłabienie, utrzymujące się nierzadko nawet przez wiele miesięcy, trudności ze snem, a także zaburzenia nastroju, w tym depresja. Nie można zapominać o wpływie samej sytuacji pandemicznej, powodującej wysoki poziom stresu, poczucia zagrożenia, strachu i niepewności, lęk hipochondryczny, nasilenie innych, istniejących chorób, zwłaszcza psychicznych oraz zwiększone używanie alkoholu i narkotyków. Podkreśla się, że związany z pandemią lęk przed chorobą oraz ograniczenia w życiu codziennym, osobistym i zawodowym stanowią istotne zagrożenie psychospołeczne. Do najczęstszych wczesnych symptomów zaburzeń sfery emocjonalnej pod wpływem stresu należą:
Dodatkowo obserwuje się bardzo poważne zagrożenia dla zdrowia w kontekście chorób niezakaźnych, zwłaszcza chorób układu krążenia i nowotworów, wynikające częściowo z okresowo ograniczonego dostępu do opieki specjalistycznej, ale także ze strachu przed wyjściem z domu, korzystaniem z usług medycznych czy ze zmian w trybie życia.
Dla systemu opieki profilaktycznej nad pracownikami niemałym wyzwaniem, które powinno być realizowane wspólnie z pracodawcami, jest zachęcanie pracowników do szczepień oraz ich organizowanie, jak również zwiększanie świadomości zdrowotnej.
W zapobieganiu negatywnemu oddziaływaniu sytuacji pandemii na sferę psychologiczną pracownika w środowisku pracy niezwykle pomaga prawidłowa organizacja pracy, wsparcie ze strony pracodawcy, a także budowanie dobrych relacji ze współpracownikami i przełożonymi, które umożliwią komunikowanie własnych obaw, lęków i wątpliwości. Niezwykle istotne jest także dostosowanie i organizowanie pracy w sposób uwzględniający indywidualną sytuację życiową i zdrowotną pracownika.
Gdy weźmie się pod uwagę znaczenie pracy zdalnej/hybrydowej w ograniczaniu rozprzestrzeniania się zakażenia przy jednoczesnym zapewnieniu ciągłości pracy, właściwe zorganizowanie tego obszaru staje się kluczowe. Lepsze poznanie wpływu poszczególnych aspektów tego modelu wykonywania pracy na zdrowie psychiczne i fizyczne oraz ogólny dobrostan pracownika, a następnie udoskonalanie sposobu jej organizacji i rozwijanie form zbliżonych, np. pracy hybrydowej, staje się jednym z największych wyzwań w obszarze zdrowia i bezpieczeństwa zatrudnionych. Model pracy hybrydowej wydaje się jednocześnie być pożądanym kompromisem, który pozwala przenieść poza miejsce pracy te zadania, które nie muszą być wykonywane bezpośrednio u pracodawcy, a jednocześnie zwiększa komfort pracownika i pozostawia pracodawcy okresowy, bezpośredni z nim kontakt.
Potrzeba wdrożenia nowoczesnych rozwiązań organizacyjnych w miejscu pracy z jednej strony jest wymuszona panującą pandemią SARS-CoV-2, ale z drugiej – także zmieniającą się sytuacją na rynku pracy. Znaczne zmiany demograficzne społeczeństwa w Polsce w okresie ostatnich kilkunastu lat, prowadzące do postępującego procesu starzenia się oraz braku wystarczającej ilości pracowników na rynku pracy, powodują konieczność zastosowania konkurencyjnych rozwiązań wspierających politykę kadrową w przedsiębiorstwach. Promowanie zachowań prozdrowotnych w miejscu pracy oraz zachowania równowagi pomiędzy pracą a życiem prywatnym w sposób wszechstronny wzmacnia zdrowie pracowników.
Warto również podkreślić korzystne zmiany, które spowodowała pandemia, gdy wymusiła na nas pewne rozwiązania. Przede wszystkim doszło do błyskawicznej cyfryzacji wielu elementów naszego życia, w tym do stworzenia pełnej możliwości wykonywania pracy w trybie zdalnym czy hybrydowym. Jednocześnie w biurach podnosi się dziś standardy bezpieczeństwa, np. zwiększając odstępy pomiędzy biurkami, wydzielając dodatkowe powierzchnie dla grup pracujących w systemie rotacyjnym czy wdrażając rozwiązania bezdotykowe w ciągach komunikacyjnych. To wszystko, w perspektywie przedłużającej się pandemię czy sezonowo występujących okresów nasilonego zachorowania na choroby wirusowe, np. grypę, może w istotny sposób zmniejszać ryzyko rozpowszechniania się wszelkich infekcji. A to – w połączeniu z większym komfortem pracy i życia pracownika oraz zapewnieniem ciągłości pracy – wydaje się być znakomitym rozwiązaniem.
